Romancing the Next Nature
Natuur veroorzaakt door mensen
Als de Next Nature Power Show, afgelopen zaterdagavond in de Stadsschouwburg te Amsterdam één belofte heeft waargemaakt is het wel die van zijn slagzin: "an evening of intellectual spectacle." Het was een levendige avond en een sprankelende show.
Een beetje intellectueel denkt bij spektakel wel meteen aan Guy Debords beroemde boek "The Society of the Spectacle," die dat begrip nogal kritisch inzette: "...het spektakel, dat als functie heeft om cultuur te gebruiken om elke historische herinnering te begraven, past zijn eigen kernstrategie toe op de promotie van modernistische pseudo-innovaties."* Wat me brengt op de vraag wat bij Next Nature belangrijker is, het spektakel (al of niet van ahistorische pseudo-innovaties) of het intellectuele vertoog? Voor wie niet meteen wil zeuren over discursieve haken en ogen was zaterdagavond zonneklaar dat er op het gebied van nieuwe bio-, nano-, neuro-, gen- en digitale technologieën zoveel aan de hand is dat we met recht kunnen spreken van een omwenteling van onze verhouding tot de natuur. Mens versus wildernis heeft afgedaan, de tegenstelling cultuur-natuur is obsoleet. In een wervelende show werd die bottom line er door de ene na de andere spreker en een keur van verleidelijk gemonteerde en vermakelijk samengestelde filmpjes ingehamerd. Cool.
James King: 'Dressing the Meat of Tomorrow'
Next Nature is een project geïnitieerd door kunstenaar/ wetenschapper/ promotor Koert van Mensvoort, dat intussen is geëvolueerd tot een levendige en productieve afdeling van de Technische Universiteit van Eindhoven en een niet te missen website. Aldaar wordt zeer serieus onderzoek gedaan naar de invloed van technologie op ons idee van natuur. Kort samengevat, in Van Mensvoorts woorden: "Next nature is nature caused by people." Met andere woorden, we gaan dingen die toch echt door mensen gemaakt zijn steeds meer als 'natuurlijk' ervaren, als onlosmakelijk onderdeel van onze habitat, en eigenlijk even oncontroleerbaar en vanzelfsprekend als het weer. En andersom: wat we vroeger natuur noemden, komt steeds meer onder onze controle, en wordt daarmee onderdeel van onze cultuur. Het helpt om in dit verband te wijzen op een oude etymologie van 'cultuur:' 'in cultuur gebracht land.' Cultuur, met andere woorden, is van oorsprong getemde natuur. Maar, betogen Van Mensvoort en de zijnen, het omgekeerde is ook, en steeds meer, waar: dat bepaalde voortbrengselen van onze cultuur in hun complexiteit en oncontroleerbaarheid steeds meer gaan lijken op wat we vroeger 'natuur' noemden. De structuur en groei van het internet is inmiddels even complex en onbepaalbaar als die van een kernreactie. Je kunt hem theoretisch beschrijven, en tot op zekere hoogte binnen de perken houden, maar nooit (meer) geheel doorgronden. Onze technologische communicatiepatronen zijn even goed te beschrijven als die van de bliksem – en even slecht te voorspellen... Die combinatie van beschrijfbaarheid en oncontroleerbaarheid was tot voor relatief kort voorbehouden aan niet-menselijke zaken: aardbevingen, overstromingen, dark matter. Al het menselijke werd gemaakt, en was om precies die reden onder controle. De natuur was 'ongemaakt' (of geschapen, al naar gelang uw ideologie), en derhalve letterlijk 'bovenmenselijk.'
Er zijn een paar zeldzame momenten in de geschiedenis geweest waarin de verhouding tussen natuur en cultuur, tussen mens en wereld, op scherp gezet werd. De vroeg-Griekse natuurfilosofen hielden zich weliswaar minder bezig met het verschil tussen mens en niet-mens dan met het meer essentiële verschil tussen 'zijn' en 'niet zijn.' Maar ze legden wel de basis voor onze nog steeds heersende houding ten opzichte van de wereld door die te herleiden tot wat wij ervan ervaren. Zo'n tweeduizend jaar later deden de denkers en onderzoekers van de Verlichting er nog een schepje bovenop door ervaren en denken als de meest adequate – om niet te zeggen enige – instrumenten voor het kennen van de wereld uit te roepen. Dat leidde tot twee ogenschijnlijk tegengestelde houdingen: de rationele, die ervan uitgaat dat alles kenbaar is, als je maar goed genoeg kijkt en denkt, en de romantische, die vanuit eenzelfde rationele blik meer de nadruk legt op de geweldige ervaring van wat we niet kennen. Volgens de romantische opvatting is de belangrijkste eigenschap van de mens zijn vermogen om boven de wereld – boven dat wat zintuiglijk ervaarbaar is – uit te stijgen; om voorbij de grenzen van de (kenbare) natuur het sublieme te ervaren door zijn eigen denkkracht.
Deze kleine terugblik op twee-en-een-half millennia filosofiegeschiedenis dient hier ter onderbouwing van mijn stelling dat Next Nature ten diepste een romantische exercitie is. Een intussen even klassieke als paradoxale combinatie van technologisch optimisme en menselijke overmoed die ook oer-romantici als Goethe en Schiller kenmerkte. Het is van belang dat historische verband te leggen, omdat het vertoog – dat Next Nature ook is – anders in een Debord-achtig geheugenloos spektakel ten onder dreigt te gaan. Dat vertoog is namelijk wat mij betreft nog interessanter dan de spectaculaire uitkomsten ervan: een goeie biefstuk waarvoor je geen koe dood hebt hoeven maken, zweet dat lekker geurt, DIY gen manipulatie. Het vertoog is dat van een nieuw optimisme, dat een welkom tegengif kan zijn tegen de apocalyptische perspectieven die, sinds de Club van Rome in de jaren '70 de noodklok begon te luiden, de culturele houding in het Westen ten opzichte van technologische ontwikkeling hebben bepaald: de mens molt de natuur, en zal daar uiteindelijk zelf aan ten gronde gaan. Next Nature draait de rollen om: aangezien we de natuur al een hele tijd, zij het vaak nogal onbeholpen, naar onze hand zetten, is het zaak dat we onszelf weer als meebepalend onderdeel gaan zien, in plaats van als verstorende buitenstaander.
Next Nature, 'Nano World Map'
Wat ik spijtig vind is dat op een avond als die van de Next Nature Power Show de nadruk wel heel sterk lag op het spektakel, en (te) weinig op de kritisch discursieve onderstroom waarvan dat spektakel het resultaat is. Ik ben het met de organisatoren eens dat, zoals Van Mensvoort het kernachtig samenvatte, niets zo boring is als een conferentie waar een reeks doctoren papers voorlezen, maar had bij alle vreugdevolle omarming van de zegeningen der technologie toch ook graag wat kritische noten gehoord. Als architectuurprofessor Rachel Armstrong, bijvoorbeeld, een mooi pleidooi houdt voor een soort engineered growth van een nieuw fundament onder het zinkende Venetië, wil ik ook iets horen over de problematische kant ervan: wat als die 'nieuw-natuurlijke' groei zich niet houdt aan wat wij genoeg groei vinden? Er had, kortom, wat meer intellectuele aandacht kunnen zijn voor wat Van Mensvoort in zijn inleiding in een schema met de assen 'gegroeid-gemaakt / gecontroleerd-ongecontroleerd' liet zien als het kwadrant waar zich Next Nature afspeelde: 'gemaakt-ongecontroleerd.' Met andere woorden, een wezenlijk 'natuurlijk' aspect van next nature is dat het op de ouderwetse natuur lijkt in zijn neiging te ontsnappen aan menselijk maken. Voorbij de (menschlich, allzumenschliche) ethische vragen die ook te stellen zijn bij veel van de soms hilarische, soms vrij verontrustende voorstellen die zaterdagavond de revue passeerden, blijft de aloude vraag naar de relatie tussen datgene wat de mens beheerst en dat wat hem ontsnapt levensgroot staan. De oude romantici hebben daar voorbeeldig over nagedacht en de uit die vraag voortvloeiende conflicten levendig verbeeld.
Next Nature is een mooi romantisch project dat je kunt zien als een viering van een nieuw technological sublime, zoals techno-filosoof Jos de Mul het zaterdag voordeed. Het kan ook de hedendaagse ontwerpcultuur een nieuw elan geven, door te hameren op het inzicht dat het design niet concurreert met de natuur, maar er deel van uitmaakt. Maar het zou mooi zijn als ook de schaduwkanten ervan in discours worden gebracht, en in een historisch verband worden geplaatst – dat van de vanuit onze cultuur gezien eeuwige worsteling tussen een rationalistisch-modernistische controle ideologie en een romantisch ontzag voor wat aan die controle ontsnapt. Die schaduwen meer tot hun recht laten komen, daar krijgt zowel het vertoog als het spektakel meer reliëf van.
Wil je reageren op dit artikel? Stuur een mailtje naar de redactie.